Cengiz FEDAKAR, I. Basım: Mart 2014, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul
Kırım'ın kaybı Osmanlı'da haklı olarak hayati bir kayıp olarak algılanıyor ve geri alınması hedefleniyor. Bunun için öncelikle Anapa kalesi yapılandırılıyor ve yoğun bir çaba içine giriliyor.
Kitapta bu konu anlatılıyor. Doğal olarak Kuzey Kafkasya hakkındaki bazı bilgilere de yer veriliyor.
*
Anapa kalesi vasıtasıyla "Rus hududunun güvenliği sağlanmakla kalmayıp Buhara'daki Osmanlı hilafetini kabul eden Sünni Müslümanlarla (Batı Türkistan hanlıkları) irtibat da buradan sağlanmakta idi." "Rus tehdidi, bölge ahalisini derin endişeye sevk etmiş... bu durum, Osmanlı Devleti'nin Kuzey Kafkasya savunma hattını kuvvetlendirmek amacıyla bölgeye atadığı paşa için fırsat olmuştu... kale yapılmasına karar verildi." "Ferah Ali Paşa da bizzat kale inşa olunacak mahali görmek için Soğucak Kalesi'nden Anapa'ya gitmeye karar verdi. Fakat bu niyetini gizli tuttu. Zira Anapa'nın bulunduğu dağlık bölgede yaşayan kabilelerin saldırılarından çekiniliyordu... kabileye misafir oldular... Selim'e gizlice... kabiledeki kızlardan biriyle evlenmesini istediğini söyledi. Kabul ederse kendisine çok ikramda bulunacağını... ifade etti. Selim'in kabul etmesi üzerine onu bu kabileden bir kızla evlendirdi. Böylece Derbend Boğazı'ndan rahat geçildiği gibi... güven tesis edilmişti... Anapa limanına indiğinde burada Cenevizlilerden kalma kale ve bina kalıntılarıyla karşılaştı ve buraya kalenin yapılmasına karar verildi." (Fedakar, s. 51-53)
"Kaybedilen ilk İslam toprağı... Kırım'ı tekrar geri alınması gerekmekte idi... büyük önem verildi." "1787... cepheleşmeler... ilki Rusya-Fransa-Avusturya, diğeri ise İngiltere-Prusya-Felemenk'tir. Osmanlı... kendini ikinci gruba yakın görmüştü... İngiltere ve Prusya'nın yardım vaatlerine de inanan İstanbul, acele alınmış bir kararla kendini Rusya ile savaşta bulmuştu... İstanbul, Fransız ve İngiliz hükümetlerinin kışkırtmalarının da etkisinde kalmıştır. Ayrıca İsveç'le yapılan askeri ittifak da... etkili olmuştur... İstanbul'un güvenliğinin de teminatı olan Kırım'ın tekrar alınması, devletin bekası için vazgeçilmezdi." "Kuzey Kafkas-Kırım-Özi hattı... Kuzey Kafkasya'dan... 10-15 bin askerle birlikte, bölge kabilelerinden toplanacak askerlerle Kuban Nehri geçilerek Kabartay üzerinden Rusya'ya saldırı düzenlenecekti... ordunun başına... Battal Hüseyin Paşa'nın... Tatar kabilelerinin başına da Şahbaz Giray'ın han olarak atanması ile bu plan tatbike konulacaktı." (Fedakar, s. 138-147)
Anapa Kalesi'nin ilk inşasında bir Fransız mimar, sonraki tamirat sırasında bir İngiliz mühendis de görev yapıyor. (Fedakar, s. 77, 192 ve ayrıca s. 191, 200, 205)
*
Dönem 1780'ler.
Yer esas olarak Kuzey Kafkasya.
İki imparatorluk bölgede karşı karşıya gelmiş ve etnik yapısı zaten karışık olan bölgeye güç oluşturmak için iki imparatorluk da yeni iskanlar yapıyor. Osmanlı Kırımlı Tatar ve Nogayları iskan ederken, Ruslar Kazakları ve diğer hıristiyan halkları bölgenin çeşitli yerlerine iskan ediyorlar. Bölgede büyük bir kaos hakim. Yoğun bir mücadele var.
Nüfusları 19. yüzyılın ilk yarısında yaklaşık iki milyon civarında olarak ifade edilen Çerkezlerden 100 bin civarında asker sağlanacağı da umuluyor. (Fedakar, s. 11, 12)
Kitapta anlatılanlardan ortaya çıkan tablonun bazı noktaları şöyle:
*
1. Yazar bir çok yerde tekrar tekrar Kuzey Kafkasya'nın Kırım'ın kaybından önceki dönemde Kırım idaresinde olan Osmanlı toprağı olduğunu belirtiyor.
"Kırım ve idari bakımdan ona bağlı olan Kuzey Kafkasya". (Fedakar, s. 3, 15, ve ayrıca s. XIX, 2, 21-25, 92)
*
2. Osmanlı'nın da aynı anlayışta olduğu anlaşılıyor, ama bu durum kitapta anlatılan diğer çeşitli hususlarla/olgularla uyuşmuyor ve dolayısıyla da pek gerçekçi görünmüyor.
Kitaptaki anlatıma göre, Kırım 1774'te Osmanlı'dan kopmuş ve 1783'te Rusya'ya ait olmuştur. Kitapta bir yerde, "Küçük Kaynarca Antlaşması sonrası serbestiyet kazanan Çerkeslerin, Kırım'a mı yoksa Osmanlı Devleti'ne mi bağlı oldukları hususundaki belirsizlik", (Fedakar, s. 41), de denmektedir. Ancak sonuçta yazara göre, önceki dönemde Kırım'a ait olan Kuzey Kafkasya Osmanlı'ya kalmıştır. Ne var ki Osmanlı bölgeyi hiç tanımamaktadır ve ahalisinin kalbini de esas olarak dini telkin, reislerine hediye ve unvan verme, çeşitli vaatler ve kızlarıyla evlenme gibi yollarla kazanmaya çalışmaktadır.
"Çerkez kabile reislerine kalplerinin kazanılması için... kabilelere verilmek üzere bol miktarda hediye gerektiği". (Fedakar, s. 17-19)
En "önemli hususlardan birisi... İslam dinin telkini olmuştur. İzlenecek yollardan en önemlisi ise kabile halklarıyla sıhriyet bağı kurmak, bu yolla içlerine sızmak ve planını uygulamaktı. Nitekim kendisi... Şabsıh kabilesi beylerinden birinin kızıyla evlenmiştir. Daha sonra kendi maiyetinde bulunan Enderun ve Birun ağalarının her birinin bir kabileden bir kızla evlenmesini sağladı." (Fedakar, s. 21-23)
"Ferah Ali Paşa'nın Çerkez kabilelerini Osmanlı tarafına celp etmek için kullandığı en etkili yöntem... İslam dinini... bölgeye yaymak olmuştur." "Ferah Ali Paşa için, kabilelerle olan münasebetleri geliştirmek amacıyla ileri gelenleri başta olmak üzere kabile halkına hediyeler vermek ve onların güvenini kazanmak, yapılması gereken öncelikli işlerden diğeri idi... Hediye verme yöntemi ile kabilelerden asker toplamak daha kolay olmakta idi." (Fedakar, s. 24, 25
Kabilelere "gönderilen hediye bahası veya nakit paranın, Rusya ile olan savaş dönemlerinde ağırlık kazandığı görülür." (Fedakar, s. 34)
"İstanbul'a gelen haberciler... savaş durumunda Kabartay bölgesinden 40 bin bahadır savaşçı çıkacağını belirttiler... Çerkes kabilelerinin yanısıra Dağıstan ve Faş Kalesi havalisinde yaşayan Çeçenler de İstanbul'a yönelmişlerdi. Bunlar da tahminen 100 bin savaşçı asker çıkarabilecek konumda idiler. Ruslarla düşman olduklarından... cansiperane savaşacakları... yolunda İstanbul'a haberler gönderiyorlardı. İstanbul'da yapılan değerlendirmelerde, bunların da... casuslar gönderilmek suretiyle Osmanlı Devleti tarafına celp edilebilecekleri vurgulandı. Nitekim Anapa Kalesi'nin yapımından sonra bölge kabilelerini kazanma faaliyetleri hız kazanmış... muvaffakiyet sağlanmıştı." (Fedakar, s. 35-40)
"Küçük Kaynarca Antlaşması sonrası serbestiyet kazanan Çerkeslerin, Kırım'a mı yoksa Osmanlı Devleti'ne mi bağlı oldukları hususundaki belirsizlik... Çerkez kabilelerini endişeye sevk etmişti... Zanoğlu Mehmed Giray... kendini tüm Çerkez ulusunun lideri olarak görmekte idi. Osmanlı Devleti'nin onu Soğucak beyi olarak ataması, Abaza dışında diğer kabileler tarafından hoş karşılanmamış". (Fedakar, s. 41)
Osmanlı tarafından İstanbul'a getirilen Kalkay sultan "Şahbaz Giray'ın Tatarlar ile Abaza ve Çerkez kabilelerine fazla güveninin olmadığı anlaşılmıştı... onların dağlı kavimler olup siyasi mülahazlardan bihaber olduklarını belirttikten sonra, onlara yapılacak iltifatlar ile verilecek hediyelerle kabilelerin kazanılabileceğini belirtti. Aksi takdirde Rusların da aynı yönteme başvurarak kabileler üzerinde nüfuz kurup... Anadolu'ya bile girebileceği uyarısında bulundu... Kuzey Kafkasya halklarının elde iken bir işe yaramasalar dahi Rus ilerleyişi önünde bir set vazifesi göreceklerini söylemiştir./ Şahbaz Giray'a Kabartaylar hakkındaki düşünceleri sorulduğunda, onların Osmanlı Devleti'nin himayesine can attıklarını, şayet kazanılırlarsa Çeçen, Kumuk ve Dağıstanlıların da Osmanlı tabiiyetine gireceğini belirtmişti." (Fedakar, s. 44, 45)
Bicanzade sonrası Anapa muhafızı olan İpeklizade Mustafa Paşa "bölge kabilelerinin beylerini de kaleye davet ederek... onlara hediyeler vermişti... kabileden kız alarak evlilik bağı kurmuş... bir kız da Nogaylardan alarak hem Çerkez hem Tatarlara damat olmuştur." (Fedakar, s. 93)
"Osmanlı... kaybettiği Kırım'ı geri almak için... bir savunma hattı görünümü" alan faaliyetlere girişiyor ve bu süreçte diğerleriyle birlikte "Dağıstan hanları ve Kuzey Kafkasya ahalisi olan Abaza-Çerkez ve Tatarlar, Osmanlı Devleti'nin kuzeydoğu güvenliğinin temel taşları olmuşlardır./... bölge kabileleri üzerinde uygulanan psikolojik harekatla da ortak düşman algısı kuvvetlendirilerek Ruslara karşı birlikte savaşma olgusu yerleştirilmeye çalışılmıştır." (Fedakar, s. 101)
"1787 Rus Seferi öncesi... ordu defterdarı" "Memiş Efendi'ye de bölge kabilelerinin Osmanlı tarafına celbi için elinden gelen çabayı göstermesi, hediye ve maaşlarının aksatmadan verilmesi, onlara nasihatlarda bulunması ve gönüllerini hoş tutması konusunda emirler gönderilmişti. Kırım üzerine yapılacak harekatla ilgili Çerkez, Abaza ve Nogay kabilelerinin ileri gelenlerine bilgiler verilmiş... çok sayıda askerin Kuzey Kafkasya'ya gönderildiği... Osmanlı kuvvetleriyle uyum içinde hareket etmeleri nasihatlerinde bulunuldu." "Süleyman Ağa o sırada zaten Çerkez kabilelerine hediye vermek üzere Anapa-Soğucak havalisinde bulunmakta idi... Bu kez kendisine verilen görev... nüzül eminliği ile birlikte, daha önce de münasebetlerinin iyi olduğu Kuzey Kafkasya kabilelerinin içerisine girerek bunlarla merkez arasında koordinasyonu sağlamak oldu." "Öteden beri kabilelerle sıkı münasebetleri bulunan Kırım hanları sülalesinden birinin de kabileler üzerine serasker atanması düşünülmüş olmalıdır". (Fedakar, s. 106-108)
"Bahadır Giray Sultan'ın Kuzey Kafkasya'da olması ve Ruslarla muhaberatta bulunması kabileler arasında hoşnutsuzluğa vesile olmakta idi." "Memiş Efendi... bölgede yoğun olarak yaşayan Nogay kabilelerinin istenildiğinde 60 bin asker çıkarabileceklerini... başlarında bulunan yedi-sekiz Kalkay sultanın da hediyeler verilerek gönüllerinin hoş tutulması gerektiğini beyan etmişti. Ayrıca Kalkay Kutayisli Mehmed Giray Sultan'ın Kabartay tarafına geçtiğini... sağlandığında 20 bin kişilik orduyu hazır hale getireceğini belirtti... Osmanlı... kabileler ve Kırım Hanlığı sülalesinden gelen girayların celbi için onlara hediye, mühimmat ve cephane vermeyi devlet politikası haline getirmişti. Rusya hudutları dahilinde kalan Kabartay kabilelerine de... pahalı hediyeler gönderildi." (Fedakar, s. 128-137)
"Abaza ve Çerkez kabilelerinin kalplerini kazanmak için onlara... hediyeler gönderilmiştir... kabile ileri gelenleri... Osmanlı Devleti'ne bağlılıklarını bildirmişlerdi... Rusya'nın rahatsız olduğu hususlar... engellenmek istenmiş... Kabile ileri gelenleri ile dokuz maddeden oluşan anlaşma üzerine yemin ettirilerek kendilerinden senet alınıp İstanbul'a gönderilmiştir." "Osmanlı Devleti'nin dostuna dost, düşmanına düşman olunacak." (Fedakar, s. 180)
"Bu paranın içinden bölgede bulunan giraylardan Mehmed Giray Sultan'a 20 bin ve adamlarına 5 bin; Bahadır Giray'a 2.500, Hacı Giray, Salih Giray ve Arslan Giray'a 1.000'er; Selim, Mahsud, İslam ve Murad Giraylara 750'şer kuruş harcırah verildi. Diğer kabile ileri gelenlerine her biri 60 kuruştan 15 altın saat ki toplamda 900 kuruş ve 500 kuruş değerinde 80 diba verildi. Paranın geriye kalan kısmıyla da çeşitli değerli kumaş, kürk ve altın ve gümüş kakmalı silahlar verilmiştir. ... Hediyeleri götüren çukadara da 150 kuruş harcırah verilmiştir. Yine beyleri ve ileri gelenlerine verilmek üzere üçer kollu 1.500, dörder kollu 250 ve beşer kollu 250 olmak üzere toplam 2 bin adet gümüş çelenk Anapa'ya gönderildi. Bunların dışında 25'i yaldızlı olmak üzere toplam 100 adet yedi kollu çelenkin hazırlanması için Darbdhane-i Amire'ye emir gönderilmiştir. Yine kabilelere verilmek üzere 500 tay kirpas da bölgeden temin edildi. Kabilelere gönderilen kirpas bahasından 1.675 kuruşu Aydın ve bölgesi mukataası gelirinden karşılandı. Daha sonra her bir tayda 60 adet bulunan 300 tay kirpas Amid ve Kudüs'den tedarik edilerek Anapa'ya gönderildi." (Fedakar, s. 272)
"Daha sonra... kabilelere ve giraylara harcaması için de 60 bin kuruş gönderildi." (Fedakar, s. 274)
*
3. Osmanlı Rusya ile belirlediği sınıra bölge halklarının da uymasını beklemekte, sınır ihlali yapılmaması konusunda sık sık "talimat" göndermektedir.
"Rusya ile barış döneminde olunduğundan, iki ülke arasında sorun oluşturacak sınır ihlallerinden kaçınılması gerektiği hususunda... emirler gönderildi... Rus elçisiyle tekrar mutabakat sağlandı." (Fedakar, s. 28, 29)
Bölgedeki "kabilelerin Rusya sınırını ihlal etmemeleri" için "sınır denetimini sağlamak üzere Sivas ve havalisinden 500 kadar sipahi ve silahdar vs. asker toplanarak Anapa'ya gönderilmesi... emredilmiştir." (Fedakar, s. 213)
*
4. Rusya bölgede katliam ve yağma yaptığında ise sessiz kalınmaktadır.
"Rus askerlerinden bir kol... kabileleri gece baskına uğratarak birçok insanı katledip, mallarını yağmalamışlardı... Ruslar kabilelerin kendi taraflarında olmasa dahi, en azından tarafsız kalmalarını sağlama politikası gütmekte idi... 100 Rus askeri... talan yapmış, kabilelere korku vermişti... Ruslar, Büyük Kabartay'ı basıp beylerinin çoğunu katletmişlerdi... onlardan mühür ve rehine istemişti." "Şahin Giray'ın idaresini kabul etmiş olan... Tatar kabileleri... Çerkez kabileleri üzerine akınlar yapmakta... idi." (Fedakar, s. 35-40)
"Ruslar 1788 yılı ortalarında 15 bin askerle... Besni kabilesine baskın yapmış... şiddetli çatışmalar olmuştu." (Fedakar, s. 149)
"Ruslar 20 Şubat 1790'da Demirköy'e gelmiş... Kuzey Kafkas kabilelerinin ileri gelenleri... Rusların yaklaşık 25 bin kişi ile saldırdıklarını belirtmişlerdi... kabilelerden 15 mirza ile... Arslan Giray'ın oğlu Selim Giray Ruslara esir düştü." (Fedakar, s. 159)
"Şabsıh kabilesi ile Bezadug kabilesi arasında sekiz yıldır husumet bulunmakta idi... 1796 yılında her iki kabile arasında çıkan muharebede Bezaduglar Rusların yardımına müracaatla top ve mühimmat alarak muharebede Şabsıhlardan beş-altı yüz askeri öldürmüştü. Bu sebeple Şabsıhlarda Bezaduglara karşı intikam alma duygusu ağır basmakta idi. Diğer yandan Şabsıh kabilesi Rusya hudutlarını geçerek yağma ve talanda bulunmakta idi. Rus elçisinin durumu İstanbul'a bildirmesiyle çalınan hayvanlar iade edilmiştir. Bununla birlikte Ruslar iki kabile arasındaki husumetten faydalanarak Bezaduglarla olan münasebetlerini artırma, onları nüfuzuna alma gayretinde idiler... Bazedug kabilesi Şabsıhlardan korkmakta idi... bu iki kabilenin barışmasının Osmanlı Devleti'nin çıkarına olacağı... emirde, her iki kabilenin ileri gelenleriyle görüşerek aralarındaki husumetin kaldırılması istenmiştir." "Bazedug beyi... Rusların 46 süvari ile Kuban Nehri'ni geçerek köyün ileri gelenlerinden beş kişiyi katlettiklerini bildirmişlerdir. Bazedug'dan 200 kadar kişi de sınırı geçerek Ruslara ait yüz kadar beygiri gasp ettiklerini... belirtmişlerdir." (Fedakar, s. 219, 220)
*
5. Osmanlı Kırımdan göç eden Tatarları/Nogayları bölgede iskan etmektedir.
"Bucak Tatarları... Kuzey Kafkasya'ya ulaşmışlar... 1784 yılında Osmanlı Devleti'ne sığınma talebinde bulunmuşlardı." "Göçmenlerden 10 bin kişilik bir grup, Kabartay karşısına Abazin kabilesi içine... Besni bölgesinde yerleştirildi... 10 bin kişi Kerkenay ve Hemenşi adlı kabilelerin yakınına Labe Nehri civarına; 10 bin kişi Hata ve Hatukay kabileleri civarına, geriye kalan 10 bin kişi ise Anapa limanı başında dere kenarına yerleştirilmiştir." (Fedakar, s. 31, 32)
"Rusya ile husumet içinde bulunan göçmenlerin, Abaza kabilesi ile de arası iyi değildi... Abaza kabilesinden herhangi bir muhalif tavır söz konusu olduğundan bu defa bunları bastırmak için Tatar kabilelerinin yardımından faydalanılacaktı." "Ferah Ali Paşa, Tamanlı göçmenleri... onlara hediyeler vererek... Abaza kabilelerinin yaşadığı bölgeye iskan etmişti. Ne var ki kabile mensuplarından bazılarının göçmenlerin mallarını yağmalaması... zor duruma sokmuştu." (Fedakar, s. 31, 32)
"Tatar göçmenler aile ve çocuklarıyla birlikte geldiklerinden, göçmenlerin dışında iskan ettirilen bölge kabileleri mensuplarından, hile ve fesat yoluyla huzuru kaçırmak isteyenler olduğu gibi, yine göçmenlerin kendi içinden de huzursuzluğa vesile olan insanlar vardı." (Fedakar, s. 56)
"Anapa Kalesi ... 130 haneye yakın Nogay kabilesi yerleşmişti." "1795-1797 yılları arasında Anapa Kalesi tamiratında 1.500'ün üzerinde amele çalışmakta... firar edenler de olmakta idi." "Mustafa Paşa İstanbul'a yazdığı takririnde... bölge kabilelerinden istihdam edilen yerli yeniçerilerle birlikte çok sayıda askere ihtiyaç duyulduğunu belirtmiştir." "Nogayların da kale ahalisiyle arasının iyi olmaması sebebiyle bunlardan asker temin etmenin mümkün olmadığı... daha önce de yapıldığı gibi Rus işgali sonrası... diğer bölgelere göçen ahaliden dört-beş yüz hanenin Anapa'ya gönderilmesi ve burada iskanıyla birlikte muhafız açığının da bunlardan karşılanabileceği ifade edilmiştir." (Fedakar, s. 208-210)
"Nogay mirzası Ali Bey İstanbul'a gelmişti. Kendisi ve kabilesinin Bucak'tan gelerek Anapa civarında Abaza kabilelerinin yaşadığı bölgelere yerleştiklerini fakat bunlara güvenmediklerini belirterek can güvenliklerinin olmadığını belirtmiştir... Eğer kabilesinin güveni sağlanamazsa Bucak tarafına tekrar gitmelerine müsaade istemiştir... Anapa muhafızı Osman Paşa'ya yazılan emirde Tatar kabilelerinin güvenliğini tesis etmesi istenmiştir." (Fedakar, s. 213)
"Anapa Kalesi'nin... kalenin tekrar şenlendirilmesi için... tekrar ve acilen Anapa'ya sevk edilmeleri istenmiştir", "kısa süre sonra tekrar cazibe merkezi halini almıştır... 1809 sonbaharında Ruslar tarafından denizden saldırılmış, kale içerisine yaklaşık 6 bin Rus askeri girmiş, Çerkez kabilelerinin de yardımıyla bunlardan yarıdan fazlası öldürülmüş, kalanı ise kaleden atılmıştı./ 1812 Bükreş Antlaşması sonrası Anapa Kalesi yine tamirattan geçmiştir." (Fedakar, s. 222)
*
6. Osmanlı'nın kendisine ait saydığı Kuzey Kafkasya'ya, 1774-1783 döneminde "bağımsız" olan Kırım da sahip çıkmakta ve 1783'te Kırım'ı bünyesine katan Rusya da bölge halklarını kendi taraftarı yapmaya çalışmaktadır.
Bölgede "Rusya ve ona tabi konuma gelen Şahin Giray da yoğun... faaliyetlerde bulunmakta idiler." "Bölge halkı... hala onların hanları olduğunu iddia eden Şahin Giray'ın tazyikine de maruz kalmakta idiler. Rusların bağımsızlık vaatlerine kanan Şahin Giray... meşruiyetini İstanbul'a da kabul ettirmişti... bağımsız hükümdar edasıyla Taman'da bölge kabileleri arasında Rus propagandası yapıp onları Osmanlı Devleti'nden uzaklaştırarak kendi tarafına çekmeye çalışıyordu." (Fedakar, s. 35-40)
"Şahin Giray'ın para dağıtarak kabile arasına nifak soktuğu... Ali Paşa, Şahin Giray'ın kabileler arasına tefrika sokması ve kargaşalık çıkması durumunda... Şahin Giray'ın üzerine gitmek gerektiğinde 200 çürük adamla bu işin yapılamayacağını belirterek İstanbul'dan bölge için toplanacak askerlerin bir an evvel gönderilmesini istemiştir." (Fedakar, s. 42)
"Rus casuslarının faaliyetleri Kırım'da kargaşa ortamının doğmasına sebep olmuştu. Çerkez, Abaza ve Tatarlardan oluşan bir grup, Şahin Giray'ı öldürmek amacıyla sarayına hücum etmişlerdi. Kendisine yapılacak suikastı önceden anlayan Şahin Giray, Yenikale'deki Rus generaline sığındı." (Fedakar, s. 43)
*
7. Osmanlı'nın bölge ile ilgili sorunlarından belki de en önemlisi kendi içindeki uyumsuzluklar ve çekişmeler oluyor, öyle ki, çok kapsamlı bir savaş ortamında bölgeye tayin ettiği komutanlar genellikle zamanında bölgeye gitmiyor, gidenlerden de biri kaçıyor, biri tam savaş sırasında orduyu dağıtıp Rusya'ya firar ediyor, bir diğeri de bölgeye gitmediği için Anapa'nın kaybından sorumlu görülüp idam ediliyor.
"Ferah Ali Paşa'yı sıkıntıya sokan diğer bir husus... kabilelerden esir alınıp satılmasına karşı çıkmasının doğurduğu sonuçtur... bu hal üzerine İstanbul'da ona muhalif bir zümrenin oluşmasıyla, kendilerine köle gönderilmiyor diye kalenin zaruri ihtiyaçları için verdiği arzların kabul görmemesine yol açmıştır... muhaliflerinden biri de Bahadır Giray idi... onu kollayan güçlü bir isim olmasına rağmen onun icraatlarından rahatsız olan bir kitle de oluşmuştu... köle ve cariye... beklentileri boşa çıkarması... İstanbul'da oluşan olumsuz hava... askeri ve mali desteğin aksamasına yol açmıştır." "Canikli Ali Paşa... bölgenin imarı ve teşkilatlandırılmasının kendi oğulları tarafından yapılmasını arzu ettiğinden, Ferah Ali Paşa'nın bölgeye muhafız olarak atanmasını hoş karşılamamıştı... zan altında bırakmalarıyla, paşanın İstanbul'dan talepleri göz ardı edilmekte idi." Sorunlardan biri "Tatar göçmenler olmuştur... 1784 yazına gelindiğinde, iki yıldan beri Anapa havalisine iskan için bekleyen göçmenler sıkıntı çekmekte idiler... askerler, maaşlarını alamadıkları için yeniçeri ağasını dağa kaçırarak tehdit etme planları dahi yapmakta idiler." (Fedakar, s. 58-60)
"Anapa Kalesi'nin inşası ve Kuban Nehri'ne yapılmakta olan kaleler, bölgede yaşayan kabilelerin güvenlik endişesini gidermiş oldu." "Zira endişe sebebi sadece Rus tehdidi olmayıp öteden beri var olan ve gerek Çerkez kabilelerinin kendi aralarında, gerekse Çerkezler ile Tatarlar arasındaki huzursuzluğun yeniden su yüzüne çıkması idi." (Fedakar, s. 62, 63)
"Kabilelerin ileri gelenleri... talepleri yerine getirilmezse işçileri toplayıp gidiyorlardı." "Nogay kabilelerinin işgücünden faydalanıldı." "Nogay kabileleri ile Abaza kabileleri arasındaki husumetin etkisi büyüktü." (Fedakar, s. 69, 70)
"Abdullah Ağa kimseye haber vermeksizin eşyalarını gemiye yükleyerek Sohum tarafına firar etmiştir... yakalanarak İstanköy Adası'na nefyedilmiştir." (Fedakar, s. 78)
"Bicanzade'nin... bazı saray mefruşatını zapt ettiği bazılarını ise sattığı anlaşıldı." (Fedakar, s. 88)
Ferah Ali Paşa'dan sonra "kabilelere kötü davranılmış"tır. (Fedakar, s. 89)
"Haşim Efendi... köle ticaretiyle meşgul olan Bicanzade Ali Paşa'nın devlet erkanına verdiği cariyeler mukabilinde, kendisine... Anapa muhafızlığı ihsan edildiğini iddia eder." Haşim Efendi Bicanzade'nin "bir gece kadın kıyafetleriyle komşusuna sığınıp... atla kaleden Abaza Dağları'na kaçtığını iddia eder. Daha sonra... getirilerek... Sinop'a gönderilmiştir." (Fedakar, s. 90, 91)
"Bicanzade'nin usulsüzlük yaparak zimmetine zahire geçirdiği tespit edilmiştir." "Altıkulaçzade Hüseyin Ağa, Anapa Kalesi'ne muhafız olarak tayin edildi... Kudretli ve zengin birisi olduğu için... atanan Hüseyin Ağa'ya... bin askerle Anapa'ya gitmesi istenmiştir... gitmekte acele etmeyip işlerine devam eden Hüseyin Ağa, kendisine fermanlar getiren mübaşirleri... kuruş vererek geri göndermişti. Daha sonra mübaşirleri... yakalatarak öldürtmüş, para ve değerli eşyalarını almıştı. Suçu da bölge köylülerinin üzerine atmış, hatta bu işi yaptıklarını iddia ettiği ve sevmediği adamları yakalatarak öldürtmüş, kesik başlarını da İstanbul'a göndermişti... 9 Ekim 1786 tarihinde İnebolu iskelesinden hareket etmiş fakat kötü hava şartları sebebiyle Amasra'ya geri dönmüş... kış mevsiminin şiddetlenmesiyle birlikte bahara kadar Amasra'da kalıp... görev mahaline o ana kadar gitmemiş olmasının suç olmasına rağmen mazeretine binaen... uygun rüzgara tesadüf olunduğunda Anapa'ya gitmesi emredildi." (Fedakar, s. 94, 95)
Anapa seraskerliğine "10 Eylül 1789'da Battal Hüseyin Paşa getirilmiştir", fakat "görev yerine gitmesi gecikmişti." (Fedakar, s. 102, 103)
"Bu arada Kalkay Mehmed Giray ile Anapa Kalesi'ndeki bazı kişiler arasındaki husumetten dolayı Mehmed Giray Anapa Kalesi'ne gitmekten imtina etmekte idi." "Abdullah Ağa'nın firarı ile birlikte nüzül eminliğine Süleyman Ağa atanmış, 28 Ocak 1789'da görevine başlamıştır." (Fedakar, s. 106-108)
"Anapa kadısı İsmail Halife... para alarak Anapa'ya gitmek üzere İstanbul'dan" ayrılmış, ancak Sinop'tan "gizlice tekrar İstanbul'a dönmüştü." (Fedakar, s. 111)
Kara ve deniz güçleri uyumsuzluğunun yanı sıra Canik ve Trabzon'da bulunan "Battal Hüseyin Paşa her defasında bir bahane ile görev yerine gitmekten kaçınıyordu." "Diğer yandan kabilelere hem moral takviyesi yapılmakta hem de merkeze bağlılıkları canlı tutulmaya çalışılmakta... İslam dini telkin edilmekte idi... Bu süreçte, ortak düşmanla birlikte ortak din düşmanlığı olgusu da yerleştirilmiştir." Tatarlara han yapılması planlanıp İstanbul'a çağrılan Şahbaz Giray "Selim Paşa konağına yerleştirilmiş... 10 Eylül 1787'de sultanın huzuruna çıkmış... hanlık verilerek... görevlendirilmişti. Biraderi Mübarek Giray da Kalkay olmuştur. Şahbaz Giray'ın... Kırım'a geçmesi veya Kabartay tarafına geçip o tarafta bulunan kabileleri yanına alarak Rusya üzerine hücum etmesi planlanmıştı. Ancak Şahbaz Giray'ın Anapa'ya gitmesi bahar ayını bulacağından, o vakte kadar... Saadet Giray Kuban başbuğu olarak atandı. Şahbaz Giray da... Besarabya'ya geçmiş... 40 bin Tatar'ı toplamıştı." "Fakat Şahbaz Giray... maiyetindeki askerleri küstürmüştü... itibar gören Arslan Giray dururken onun han ilan edilmesi pek hoş karşılanmamıştı." "Kuzey Kafkas kabilelerinin ileri gelenlerini Osmanlı tarafına çekmek için 50 bin kuruştan fazla tutarda mühimmat... birçok hediye... gönderildi." "Çıldır valisi Süleyman Paşa... askerin Dağıstan'a gitmesiyle bol miktarda zahireye ihtiyaç duyulacağını bildirdi." "Anapa'da huzursuzluklar meydana gelmekte idi. 15 Mayıs 1790'da... Süleyman Ağa, bazı zorluklarla karşılaşmıştı... Anapa Kalesi'ne gönderilen zahireye ve hazineye serasker Battal Hüseyin Paşa'nın el koyduğu ve Süleyman Ağa'nın zor durumda kaldığını beyan etmişti. Battal Hüseyin'in, Süleyman Ağa'ya tüccardan elli-altmış keselik mal aldırarak onun üzerine tahvil etmesiyle silahşor, içinden çıkılmaz zarara boğulmuştu... İstanbul'a dönme isteğini artırdı." "Memiş Efendi... bazı sıkıntılardan bahsederek yardım talebinde bulundu... böyle taleplerin gelmesi İstanbul'un tepkisine yol açmıştır." "Abdullah Paşa... 19 Ağustos 1790 tarihinde Anapa seraskeri olarak atanmıştır." "Soğucak muhafzılığına Canik muhassılı Hayreddin Bey atandı. Kendisine gönderilen emirde, Canik ahalisiyle arasında iyi münasebetler bulunmadığı gerekçesiyle böyle bir karar alındığı belirtilerek yakınlarını toplayarak bir an önce Soğucak'a gitmesi bildirild." (Fedakar, s. 138-147)
"Mir Mehmed, Battal Hüseyin'in sefer esnasında İstanbul'dan kendisine maddi yardım yapılacağına inanmadığını, tüm masrafların kendi üzerine kalacağına inandığını ifade etmiştir." (Fedakar, s. 151)
Mir Mehmed "Zanoğlu Mehmed Giray'ın... Rusları Anapa'ya davet ettiğini iddia etmektedir... onunla ilgili malumata şüpheyle yaklaşmamıza sebep olmaktadır... Mir Mehmed Anapa'ya dönüşte, İstanbul'dan getirdiği... emirleri göstermiş, kabilelerin ileri gelenleri, Osmanlı Devleti'nin kendilerine yardım göndereceği hususunda mutabık kalmışlardır... Battal Hüseyin Paşa... kabileleri tahkir etmişti... İstanbul'dan da Battal Hüseyin Paşa'ya tehdit ve uyarı dolu bir emir gönderilerek aklını başına devşirmesi... bildirilmiştir", "Kabartay'a geçmesi... Kızlar Kalesi'ne hücumu... Kırım hanlarının soyundan olanların da savaşta istihdam edilmesi emredildi... Paşa alınan bu tedbirleri yeterli görmemekte idi... o an için gerçekleşmesi imkansız taleplerde bulunarak... görevini yapamadığını söylemek için bahaneler ileri sürmüştü./ İstanbul'da alternatif çareler aramak için müzakerelere başlanmıştı. Tebdil hasekisi Mahmud, Battal Hüseyin Paşa'yı Kabartay bölgesine götürmek üzere görevlendirilmiş... Abdullah Paşa'ya da... onun yerine... serasker olarak atandığını ve Anapa'ya gitmesi istendi. Eğer gerekirse... durumu gizlemesi tembihlenerek... bildirildi." (Fedakar, s. 152-154)
"Memiş Efendi... 10 kesesinin yağmalandığını... belirtmiştir." "Trabzon ve havalisinden toplanan askerin Battal Hüseyin Paşa vasıtasıyla tertip edildiği için bunlara da güvenilmediğini... yeniden askere ihtiyaç duyulduğunu... Arnavut askeri, evlad-ı fatihan ve Kürt aşireti olursa faydalı olacağı beyan edilmiş". (Fedakar, s. 169)
"Battal Hüseyin'in firarıyla birlikte yerine serasker atanan Abdullah Paşa... türlü bahanelerle oyalanarak Anapa'ya gitmemişti... gitmediği için kalenin işgaline sebep olduğu düşünülen Abdullah Paşa'nın ölüm fermanı çıkartılmış, valisi olduğu Erzurum'a giderken yolu kesilerek öldürülmüştür (26 Ekim 1791)." (Fedakar, s. 175-179)
"Sohum Kalesi merkez seçilmek suretiyle... 1.500 askerle Kuğuzade Süleyman Paşa 15 Ağustos 1791'de başbuğ olarak atandı... Ancak görev yerine gitmeyen Kuğuzade'nin vaktini Trabzon'da geçirmesi üzerine kendisine verilen 12.500 kuruşun geri alınmasına karar verilmiştir." Bölge "kabilelerinin Rusya tarafına meyletmeleri tehlikesinin bertarafı için tedbir alınması görüşülmüştür." (Fedakar, s. 180)
"Dağıstan hanları Umm Han ve İbrahim Halil Han'a 60-70 bin askerle Bayezid mutasarrıfı İshak Paşa ile birlikte Gürcistan üzerine yürümeleri emri verilmiştir." "Dağıstan hanlarından Umm Han ise maiyetine çok sayıda asker alarak Gürcistan üzerine yürümüştü. Çıldır valisi Süleyman Paşa'dan Dağıstan ve Azerbaycan hanları ile ittifak ederek Rus yanlısı Erekli'yi cezalandırması istenmişti... Süleyman Paşa'nın gönderdiği askerler Tiflis'i yağmalamak suretiyle Erekli cezalandırıldı. Dağıstan ve Azerbaycan hanlarının kendi aralarındaki husumetten dolayı Erekli'ye karşı birliktelik sağlanamamıştı. Dağıstan'ın en muktedir hanı olan Avar hanı Umm Han'a hassa silahşorlarından Mehmed Salih Ağa ile başka bir emir gönderilerek Rusların ileri karakollarından biri olan Kızlar Kalesi'ne akınlar düzenlemesi istenmiştir... Kabartay ümerasına da savaşa teşvik mahiyetinde emirler gönderilmişti. Diğer bir çağrı da Buhara Hanlığı'nadır... Buhara üzerinden de Ruslara saldırılması istenmişti." "Anapa Kalesi'ne gitmesi için emir gönderildiği halde gitmeyenler de mevcuttu. Bunlardan birisi de Boyabadlı Elhac Ali Ağa'dır." Müzakere "sürecinin başlamasıyla... bölge kabile beyleri, Kırım hanları soyundan olan ve Kuzey Kafkasya'da bulunan giraylara hükümler gönderilmiştir... devlete güvenmeleri... teyakkuz halinde bulunmaları emredilmiştir." "1792... Yaş Antlaşması ile Kırım'ın Ruslar tarafından ilhakı kabul edilmiş... Kuban Nehri sınır olmuş, Ruslar Kafkasya'da işgal ettikleri bölge ve kaleleri iade etmiştir... kabilelerin... Rus hududu geçilerek verilecek zararın... tazmin edilmesi de anlaşma hükümleri arasında yer almıştır./... işgalle burada yaşayan halkın birçoğu göç etmek zorunda kalmıştı." (Fedakar, s. 181-184)
"Şahin Giray'ın hanlıktan uzaklaştırıldıktan sonra Osmanlı Devleti'ne sığınması ve katledilmesine kadar olan süreçle ilgili daha geniş malumat için..." (Fedakar, s. 255)
"Cevdet, Tarih, III, s. 231. Faş muhafızı İbrahim Paşa'nın, İstanbul'dan gönderilen emirlere karşı geldiği, buna rağmen cezalandırılmadığı ve yerine Faş muhafızı atanan Bicanzade'yi kaleye sokmadığı ifadeleri yer alır... Bicanzade, İbrahim Paşa'nın kaledeki mühimmat ve topları bölgedeki derebeylerine ve düşmana vermekle kalmayıp kaleyi bile teslim edebileceğini iddia ederek, her ne yolla olursa olsun, kaleyi muhasara edip zorla ele geçirme hususunda İstanbul'dan emir gönderilmesini talep etmişti. İstenen emir geldikten sonra Faş muhafızı İbrahim Paşa'yı idam eden Bicanzade, onun kesik başını İstanbul' göndermiştir." (Fedakar, s. 262, 263)
"Karahisar-ı Şarki ve kazalarından toplanan 3 bin piyade askerin gönderilmesi için kadı ilamı lazım olmuş, Tabanzade Süleyman Efendi adlı kadı, kendisine bin kuruş verilmeden ilamı çıkarmayacağını belirtmişti. Daha önceden de vukuatları ve cüretleriyle bilinen kadının inadında ısrar etmesi üzerine Niksar Kalesi'ne nefyedilmiştir." (Fedakar, s. 267)
"Haşim Efendi, Bahadır Giray'ın kabileler arasında "Batıl Giray" olarak adlandırıldığını ve sevilmediğini, Ruslardan kurtulmak için oğlu Selim Giray'ı rehin bıraktığını ifade etmiştir. Ayrıca Selim Giray'ın da Rus hizmetine girerek binbaşılık rütbesine kadar yükseltildiğini, daha sonra baba-oğulun Abaza ve Çerakise'yi Rusya'ya bağlamak için işbirliği yaptıkları da belirtilerek Selim Giray'ın babasıyla sürekli muhabere halinde bulunduğunu belirtmiştir. Bahadır Giray'a oğlu tarafından gönderilen habercilerinin duyulması üzerine kendinden gelen mektup ve Rusya ahvaline dair bilgi istendiğinde, Bahadır Giray'ın mektubu inkar edip gerekli bilgiyi gizlediği, oğlunun kendine harçlık gönderdiğini söylemiştir... Selim Giray'ın Rusların elinden kaçarak Anapa'ya gelmesi ve orduya katılması, Haşim Efendi ve kabilelerin, hadiselere biraz hissi yaklaştığı intibaını uyandırmaktadır." (Fedakar, s. 271)
"İsmail'e yardım için gönderilen Baht Giray'ın görevi yerine getirmeyerek geri döndüğü belirtilmektedir." (Fedakar, s. 274)
"Abdullah Saydam... Battal Hüseyin Paşa için, "... Rus Savaşı devam ettiğinden merkezden Anapa'nın düşman saldırısından kurtarılması için fermanlar yollanmasına rağmen itaat etmeyerek Ruslara teslim olmuştu. Rusların elinde dokuz yıl esaret hayatı yaşadıktan sonra 1799'da Rus Çarı I. Pavel'in ricası üzerine affedilmişti..." şeklinde... malumat vermiştir." (Fedakar, s. 278)
"Cevdet Paşa... Kutayisli Mehmet Bey olarak da ismi zikrolunan Mir Mehmed'in kimliği ile ilgili Haşim Efendi'ye dayanarak ilginç bilgiler vermektedir. Buna göre, Acaralı olan Mir Mehmed'le Kutayisli Mehmed aynı şahıstır. 1768-1774 Rus Savaşı'nda Canikli Ali Paşa'nın adamları yanında hizmetkarlıkla Kırım'a gitmiş ve muharebe esnasında Ruslara esir düşmüştü. Daha sonra bir Rus generaline hizmetkarlığa başlayan Mehmed, Kırım civarında onunla beraber dolaşmıştı. Generalle birlikte Kabartay tarafına geldiğinde bir yolunu bularak Abaza Kabilesi'ne sığınmış, burada kabilenin örf ve adetlerini öğrenmişti. Buradan da yanına aldığı iki köleyle birlikte bir gemiye binerek İstanbul'a gelmiştir. Bu esnada esir pazarı ticaretinden Bicanoğlu Ali Paşa'nın Anapa muhafızı olduğunu duyduğunda ona giderek kendisinin sadece bir unvan mukabilinde hazinedarlık hizmetiyle onunla birlikte Anapa'ya gideceğini bildirmesiyle, Ali Paşa da durumu memnuniyetle karşılamıştı. Anapa'da kendisini herkese bey olarak tanıtmış ve herkesi kendisine inandırmış, İstanbul'a gittiğinde de aynı eda ile hareket eden Mehmed hükümete, güya kendisine vezirlik verildiğinde tüm bölge kabilelerinin ona biat edeceklerini belirterek yanında kabilelere ait mühür ve evraklar götürmekte imiş. Kabartay halkına yardım yapılırsa Rusya içlerine akınlarda bulunabileceklerini de ifade eden Mehmed, Battal Hüseyin'in Kabartay'a gitmesini, eğer itiraz ederse idam olunsun diye yanında bulunacak mübaşire hatt-ı hümayun verilmesinin yerinde olacağını tavsiye ederek devlet erkanını yönlendirmiş, bu durumu kullanarak Battal Hüseyin'den hediye yollu çıkar sağlama düşüncesine kapılmıştı. Bu defa Battal Hüseyin'in yanına giderek, İstanbul'dan gelen mübaşirin yanında kendisinin idamını emreden hatt-ı hümayun olduğunu belirtmesi üzerine Battal Hüseyin Paşa firar ederek ihtiyarlayana kadar esaret altında kalmıştır... Bizzat Anapa'da bulunan ve paşanın katipliğini yapıp... kaleme alan Haşim Efendi'nin konu hakkında malumat sahibi olması olağandır... Lakin Ferah Ali Paşa'dan sonra Bicanoğlu gibi bir zatın paşa olması, Mir Mehmed'in de onun yanında hazinedarı hüviyetinde kalede görev yapması ve... paşanın icraatlarıyla gerek kale ahalisi ve gerek kabilelerin nefretini kazanarak kaçmak zorunda kalması, Haşim Efendi'nin daha duygusal tepki vermesine sebebiyet vermiş olmalıdır. Haşim Efendi'nin iddia ettiği diğer bir husus, Mir Mehmed'in kabileler içinden rasgele beş-on kişiyi toplayarak İstanbul'a götürdüğü ve onları her bir kabilenin temsilcisi imiş gibi tanıtarak İstanbul'da, kabileler üzerindeki nüfuzunu göstererek kendine çıkar sağladığı şeklindedir. Bunun da teknik anlamda mümkün olmadığı aşikardır. Çünkü Divan-ı Hümayun'da her kabileye ait mühür kaydı ve kabile mutemedlerinin isimleri yer almakta, tatbik için mühürler de mutemetlerde bulunmakta idi. Dolayısıyla Kuzey Kafkasya'dan gelerek herhangi bir kabilenin temsilcisi veya reisi olduğunu iddia etmenin kabul görmesi mümkün değildir. Bu sebeple Kutayisli Mehmed'in Anapa ile İstanbul arasında bilgi akışını sağlaması ve hükümetin bölge ile ilgili politikalarında etkili olması hasebiyle çalışmamızda onun icraatlarından bahsedilecektir." (Fedakar, s. 278, 279)
*
8. Bir sorun da çeşitli imkansızlıklar olmuştur.
"Anapa Kalesi'nde görev yapmakta olan 79 topçu askeri iki yıldır mevaciplerini alamadıklarından perişan olmuşlardı." (Fedakar, s. 117, 118)
"Anapa'da da zahire kıtlığı çekilmekte idi." (Fedakar, s. 120)
"Samsun iskelesinde toplanan askerin burada elli gün beklemek zorunda kalması, üretilen peksimetin Anapa'ya gitmeden burada tüketilmesine sebep oldu." (Fedakar, s. 121)
"Bölge iskelelerinde toplam 172 adet gemi olduğu tespit edilmiş, bunlardan 162'si kullanıma uygun bulunmuştu." (Fedakar, s. 122)
"Tatar, Abaza ve Çerkez kabilelerinden reis ve beyleriyle birlikte askerlerinin geldiği... zahire kıtlığı çekileceği ifade edilmiştir." (Fedakar, s. 125)
"Anapa Kalesi'nde bazı sıkıntılar baş göstermişti. Serasker Battal... Paşa... mühimmat sıkıntısı çekildiğini belirterek... 200 asker ile 100 süratçi askeri takviyesi yapılmasını istemişti... bölgeden temin etmesi emredildi." "Anapa'dan... daha önceden gönderilen süratçilerin 50'ye yakınının bazen firar ve bazen de hastalık yüzünden İstanbul'a döndüğü, geriye kalan 55 askerin ise işe yaramayacağı bildirilmişti. 1790 yılına gelindiğinde... Memiş Efendi... 100 süratçi askerden... 31 kişi kaldığı... iletmiştir." "Serasker Battal... Paşa... savaşa hazırlık bağlamında... paranın kendisine gönderilmesini arz etti." "Nüzül emini Süleyman Ağa maddi imkansızlıklardan dolayı sıkıntı yaşamakta idi... daha fazla paraya ihtiyaç vardı... para yetmemiş... Süleyman Ağa da görevden affını istemişti." "İpeklizade Mustafa Paşa'nın yanına her gün birkaç yüz Abaza ve Çerkez kabilelerinden insanların gelip gittiğini... günlük 200 öğün tayinatın kendisine yetmediğini bildirmişti." (Fedakar, s. 128-137)
"Karadeniz'de Rus... gemileri dolaştığından Anapa'ya ikmal yapılamamakta idi." (Fedakar, s. 158)
*
9. Sonuç da şöyle oluyor.
"Bölgeye daha önce peyderpey 10 binin üzerinde asker gönderilmiş, daha sonra 21.850 askerin gönderilmesiyle birlikte 30 binin üzerinde asker Anapa'da konuşlanmıştır." (Fedakar, s. 116 ve ayrıca 112, 113)
"Dağıstan hanlarından Avar Umm Han da Çıldır valisi Süleyman Paşa'ya yazdığı mektupta, maiyetinden 30 bin askerle ister Gürcistan isterse Rusya tarafı olsun istenilen yere gideceğini belirtmiştir." (Fedakar, s. 117, 118)
"İstanbul'dan gelen yoğun baskılar sonucunda... Osmanlı donanmasının Anapa önlerine gelmesiyle, gönülsüz de olsa Kabartay'a doğru yola çıkıldı. Mahmud Haseki ile birlikte bölgeye giden Haseki Osman Ağa, İstanbul'a geri dönmüş... Battal Hüseyin Paşa ve ordusunun 8 Ağustos 1790 tarihinde... Kabartay'a doğru yola çıktığını bildirmiştir... Ruslar... 30 bin kişilik Türk ordusunun Kuban Nehri'ni geçerek Rusya topraklarına girmek üzere Anapa'dan ayrıldığı haberini almışlardı." "Osmanlı ordusu... lüzumsuz yere oyalanıp... 12 menzillik mesafeyi 63 günde kat etti... Kabartay askerleriyle beş beyi, Osmanlı ordusuna katıldı... Battal Hüseyin... kabilelerin ileri gelenlerini azarlıyor morallerini bozuyordu... oyalanmaya devam ediyordu." "Battal Hüseyin'in kesinlikle Kabartay'a gitmeyeceğini belirtmesi üzerine... İnadında ısrar eden Battal Hüseyin, Besni'den ileri gitmeyeceğini, geri döneceğini belirtmişti. Battal'ın oradan hareket etmeme sebebi ise Rusya'ya gönderdiği habercinin gelmesini beklemek imiş." "(14 Eylül 1790) günü... Kabartay'a varılmıştı... 30 bin civarında Kabartaylının da emre amade oldukları... Rus taburunda yaklaşık 3 bin asker bulunmakta idi./... kabile reisleri Kabartay, Dağıstan, Çerkez ve Çeçen'den 100 bin civarında askerin toplandığını belirterek... Rus taburunun yok edilmesi için seraskere müracaat etmişlerdi. Bu arada Ruslar Kömi'yi zapt etmişlerdi... Topyekun Ruslar üzerine saldırı fikrini reddeden Battal Hüseyin, 12 Ekim günü başlarına atadığı delibaşlarıyla birlikte 700 civarında piyade ile 300 süvariyi Rus birlikleri üzerine göndermişti... Osmanlı askeri pusuda beklerken serasker onlara, hepsinin izinli olduğunu belirterek memleketlerine gitmelerini emretmesiyle ordu dağılmıştı. Kendisi de, ordu kadısı Osman Efendi, silahdarı, gavvası ve tütüncüsünü alıp atlarına binerek Rus tarafına geçmiştir. Battal Hüseyin'i Rus generalinin karşılayarak hürmet gösterdiği müşahade olunur. Kabile halkı... hayal kırıklığına uğramış... Buna rağmen... orduyu Anapa'ya kadar salimen getirmişlerdir." "Kaleye dönüldüğünde Canik, Karahisar-ı Şarki ve Trabzon askerleri... memleketlerine dönmek istediklerini belirtmeleri üzerine... bahşiş verileceği vaadiyle asayiş sağlanmıştı... Bozguna uğrayan asker daha önce 18 günde geldikleri mesafeyi 12 saatte kat edip Besni'ye geldiler." "Ahmed Cevdet Paşa... Battal Hüseyin Paşa'nın... Mahmud Haseki'nin de Anapa'ya gelmesinden kaygılanarak Ruslara firar ettiğini yazmaktadır. Asım Efendi de Mahmud Haseki'nin Battal'ın yanına gitmesiyle, onun kendisine suikast yapılacağı endişesinden dolayı firar ettiğini yazmaktadır... Memiş Efendi... Mahmud Haseki'nin Battal Hüseyin'le şiddetli münakaşaya girdiğini, Rusya'ya dahi gitse onu yakalayacağını söylediğini aktarmaktadır... daha önce Canikli Ali Paşa Rusya'ya firar ettiği sırada Battal da babasının yanında kalmıştı." "Ahmed Cevdet Paşa... Battal'ın firarının hainlik olarak nitelenebileceğini, ancak içinde bulundukları asırda... Battal'ın yaptığının normal olduğunu ifade etmektedir." "Battal Hüseyin Paşa'nın daha önceden Ruslarla yaptığı gizli muhaberatta 800 keselik hazinesini çadırı içine gömdüğü... sonra geri gelip hazineyi çıkardığı... iddia edilmektedir." (Fedakar, s. 162-168)
"Anapa Kalesi'ni... Ruslar, üçüncü defa... kuşattılar... yeni seraskerin gelmemesi, Rusların kaleyi işgal etme şevkini artırmıştı. Eğer Abdullah Paşa... Anapa'ya gelmiş olsaydı Ruslar muhasaraya teşebbüs bile edemeyeceklerdi... 12 bin kişilik Gudoviç'in... Rus ordusunun 10 Temmuz'da kaleye ateş açmasıyla savaş başlamıştı. Türk ordusu, Şeyh Mansur'un da desteğini alarak Rusların kaleyi teslim çağrısını reddetmişti... 14 gün boyunca... Rus muhasarası devam etti... Rus kazakları içeriye girerek kaleyi zapt etmişti... 13.532 kişi esir alınmış, 150 kadar Türk teknelerle kaleden ayrılmıştı... muharip Türk askerinin çoğu hayatını kaybetmiştir (26 Temmuz 1791)... Birçok insan esir edilmiştir. Bunlar arasında... Mustafa Paşa ile Defterdar Memiş Efendi de bulunmakta idi." "Mustafa Paşa, Moskova'dan yazdığı takrirde... İstanbul'dan kendisine harçlık gönderilmesi talebinde bulundu... gönderilmesine karar verildi. Esir düşenler arasında Çerkezlerin ileri gelenlerinden ve savaşta yaralanan Zanoğlu Mehmet Giray da bulunmakta idi. Mehmed Giray yapılan barışla birlikte serbest bırakılmış... İstanbul'a çağrılmıştır." (Fedakar, s. 175-179)
*
10. Sonucun özeti de şöyledir.
"Dünya coğrafyası üzerinde kuzey-güney ve doğu-batı (Asya-Avrupa-Afrika) yollarının kesişme noktasında bulunan Kafkasya, bu konumu itibariyle bölgeyi elinde tutan devlete hasımlarına karşı stratejik üstünlük sağlamıştır... Kırım'ın işgale uğramasıyla... Kafkasya'nın önemi Osmanlı Devleti açısından hayatiyet arz eder olmuştur./... daha önce Kırım Hanlığı tasarrufunda olan Kuzey Kafkasya hakkında İstanbul'un malumatı yok denecek kadar azdı." Bölgede "öncelikli hedef olarak bölge kabileleri ile İstanbul'u yakınlaştıracak politikalar belirlenmiştir... bölge ahalisinin desteği ve yardımı olmadan Kuzey Kafkasya'dan yapılacak askeri harekatın başarı ihtimali zayıf olacaktı. Ayrıca Rusya'nın da kabileleri kendi tarafına çekme faaliyetleri oldukça yoğundu... Ferah Ali Paşa... İslam dinini telkinle kısa sürede başarıya ulaşmıştır. Başarıya ulaşmasında, uyguladığı yöntemin etkisi büyük olmuştur. Kendisi de dahil kalede görevli muhafızlardan her biri bir köyden evlendirilmek suretiyle iletişim kanalı açılmış, bu yolla dini telkinlerde bulunulmuş ve başarıya ulaşılmıştır... Hem Osmanlı Devleti hem de Rusya, kabile ileri gelenlerine hediyeler vermek suretiyle bölgede kendi nüfuzunu tesis etmeye çalışmakta idi... manevi köprü kurulmasıyla Ruslara karşı ortak düşman olgusu kendiliğinden vücut bulmuştur... yerel liderler de ortaya çıkmakta, Rusların Kuzey Kafkasya üzerinden Gürcistan'a ulaşma planlarını daha da zora sokmakta idi. Şeyh Mansur bu liderlerden olup daha sonra adına Müridizm denen harekatın öncüsü, aynı zamanda Kafkaslar'da Ruslara karşı direnişin sembol isimlerinden birisi olmuştur. Mensubu olduğu Çeçen kabilesi dağıstan ve havalisinden olup... daha dindar oldukları için, Mansur'un cihat çağrısı bunlar arasında geniş taraftar bulmuştu... Mansur'un şöhreti tüm Osmanlı coğrafyasına yayılmış, onun maiyetine katılmak üzere yüzlerce insan Kuzey Kafkasya'ya gitmişti." "Diğer yandan eski Kırım hanı Şahin Giray, bir zamanlar Kırım Hanlığı'nın nüfuz bölgesi olan Kuzey Kafkas kabileleri üzerinde yoğun siyasi faaliyetlerde bulunmakta... bölge ahalisini tekrar kendine bağlamaya çalışmakta idi. Zaman zaman kendine meyleden kabileler olduğu gibi genelde Rus taraftarı olduğu için kabileler nezdinde nefretle anılan isim halini de almıştı./... Rus hududuna en yakın mevkide olan Anapa'ya gidilerek buradaki Ceneviz kale kalıntıları üzerine yeniden bir kale inşa edilmiştir... Bölge ahalisinin ve toprakları Rus işgalinde kalan Tatarların kale içine veya çevresine iskanı ile Anapa'nın kısa zamanda nüfusu da artmıştı... Anapa, 1786 yılına gelindiğinde... politikaların şekillendirildiği merkez olmuştur." "Ferah Ali Paşa'nın vefatıyla... bölgeye atanan muhafızlar kaht-ı ricalden dolayı zoraki görevlendirmelerin ötesine gidememiştir. Bicanzade Ali gibileri ya kaleden kaçmak zorunda kalmış ya da bölgeye serasker olarak atanan Battal Hüseyin gibiler çareyi düşmana firarda görmüştür. Başbuğ olarak atanan Köse Mustafa Paşa... devleti... zarara uğratmış, borçlarının silinmesi mukabilinde başbuğluğu kabul ederek Kuzey Kafkasya'ya gitmişti... muhafız olan Bicanzade Ali Paşa, asıl mesleği olan köle ticaretini muhafızlığı döneminde de uygulamaya kalkması, kale muhafızlarına ve kabile halklarına uyguladığı kötü muamele sonucunda söz konusu kesimlerden şiddetli tepki görmesine neden olmuş ve canını kurtarabilmek için kadın kılığında kaleden kaçmak zorunda kalmıştı... Kabilelerin gönüllerini hoş tutmak ve Osmanlı tarafında yer almalarını sağlamak için İstanbul'dan gönderilen hediyelerin ahaliye dağıtılması... özen gösterilmiştir./ Rusya'ya sefer açıldıktan sonra, en ince ayrıntılarına kadar hesaplanan savaş planının tatbikine sıra geldiğinde, planın kilit ismi hüviyetinde olan Serasker Battal Hüseyin Paşa'nın taahhütlerinde durmayarak gerekli askeri toplamaması savaşın Özi cephesinde ilk aksamalara yol açmıştı... Kuban Nehri'ni geçerek Rusya üzerine taarruz etmeye sıra geldiğinde ayak diretmiş, orduyu dağıtmış, kabileleri küstürmüş ve nihayetinde Ruslara sığınmıştı. Yaptığı fiilden dolayı hem İstanbul hem de kabileler hayal kırıklığına uğramıştı. Durumu telafi etmek isteyen İstanbul, daha önce gizli Kırım seraskeri olarak tayin ettiği Abdullah Paşa'yı bu defa açıktan Anapa seraskeri atayarak zaman kaybetmeden Kafkas harekatının tamamlanmasını planlamıştı. Ne var ki Abdullah Paşa da görev yerine gitmek yerine oyalanmayı tercih ettiğinden Anapa Kalesi Rusların eline geçmişti. Durumdan zamanında görevi başına gitmeyen Abdullah Paşa sorumlu tutulmuş, bunun bedelini canıyla ödemişti./ Barış döneminde kaleye atanan muhafızlar Anapa'ya gitmek yerine, daha çok uhdelerinde olan Trabzon'da ikameti tercih etmeye başlamalarıyla birlikte, kaleye ve bölge insanına gereken ihtimam gösterimemiştir. Bu gelenek kalenin tamamen elden çıktığı 1829'a kadar devam etmiştir." "Yaklaşık 700 bin kuruşa mal olan Anapa Kalesi Kafkasya'da stratejik önemi hasebiyle yeni bir savaş hazırlıklarının merkezi olmuştur." (Fedakar, s. 223-229)
*
Kitapta Çeçenlerle ilgili doğru olmayan şöyle ifadeler de bulunuyor:
"Dağıstan ve Faş Kalesi havalisinde yaşayan Çeçenler". (Fedakar, s. 35-40)
"Kabartay halkından Çeçen kabilesinden Şeyh Mansur" ve "Rusların 8-17 Temmuz 1785 tarihlerinde... 7 bin asker ile Türk sınırlarında olan Sunuç Nehri'ni geçerek İmam Mansur'un yaşadığı Çeçen köyüne geldiği". (Fedakar, s. 128-137)
*
18.8.2024
